Gözünü almak ne demek ?

Bir Sosyoloğun Merakı: Gözünü Almak Üzerine Düşünmek

Toplumu anlamak, bireyin davranışlarını yalnızca kişisel tercihlerle değil, sosyal yapılarla birlikte değerlendirmeyi gerektirir. Her söz, her jest, her bakış bir anlam taşır. Bir sosyolog olarak, gündelik dilde kullandığımız ifadelerin çoğunun aslında derin toplumsal ilişkileri yansıttığını gözlemlerim. “Gözünü almak” ifadesi de bunlardan biridir. Bu deyim, yüzeyde bir “bakış” eylemini tanımlar gibi görünse de, aslında toplumsal normların, güç ilişkilerinin ve cinsiyet rollerinin iç içe geçtiği karmaşık bir anlam taşır.

Bu yazıda, “Gözünü almak ne demek?” sorusunu sosyolojik bir mercekten inceleyecek; toplumun bakış üzerinden kurduğu düzenleri, sınırları ve sembolleri tartışacağız.

Gözün Toplumsal Gücü: Bakışın Sosyolojisi

Sosyolojik açıdan “bakmak”, yalnızca biyolojik bir eylem değil, aynı zamanda bir güç biçimidir. Göz, toplumsal denetimin, arzunun ve saygının simgesi haline gelir. “Gözünü almak” deyimi ise bir anlamda, bu gücün yönünü değiştirmek veya ondan kaçmak anlamına gelir.

Birine gözünü dikmek, dikkatini vermek ya da ilgisini göstermek kadar; gözünü almak, geri çekilmek, sınır çizmek ve kontrolü yeniden kazanmak demektir. Bu davranış, hem bireysel hem toplumsal düzeyde normatif bir düzenin parçasıdır.

Gözünü almak, kimi zaman saygının göstergesidir — yaşlı birine, otorite figürüne ya da toplumca saygı duyulan birine doğrudan bakmamak, kültürel bir nezaket biçimidir. Ancak bazen de bu ifade, korkunun, bastırılmışlığın veya toplumsal baskının yansımasıdır.

Cinsiyet Rolleri ve Gözün Toplumsal İşlevi

Toplumda kadın ve erkek rollerinin belirleniş biçimi, bakış davranışlarını da etkiler. Erkek, çoğu kültürde “bakan” konumundadır; gözlemleyen, değerlendiren, seçen. Kadın ise genellikle “bakılan”, yani gözün nesnesi haline gelir. Bu durum, sosyolog Laura Mulvey’in “male gaze” (erkek bakışı) kavramında da karşılık bulur.

Ancak “gözünü almak” burada bir direniş biçimi olabilir. Kadın, bakışın nesnesi olmayı reddedip gözünü kaçırdığında, toplumsal gücün yönünü bozar. Bu davranış, pasif bir hareket gibi görünse de, toplumsal cinsiyet düzenine sessiz bir başkaldırıdır.

Erkekler açısından ise “gözünü almak”, çoğu zaman “saygı göstermek” veya “geri durmak” anlamında kullanılır. Bu da toplumsal olarak erkeğe yüklenen güç ve sorumluluk rollerinin bir uzantısıdır. Erkek, bakışını kontrol ederek kendini toplumsal normlara uygun biçimde sınırlar.

Toplumsal Normlar ve Görsel Disiplin

Her toplum, “nerede, kime ve nasıl bakılacağını” belirleyen görünmez kurallara sahiptir. Bu kurallar, ahlak, gelenek, inanç ve statü üzerinden şekillenir. Örneğin, muhafazakâr toplumlarda doğrudan bakış, çoğu zaman sınır ihlali olarak görülür. Gözünü almak, bu sınırın farkında olmanın bir ifadesidir.

Michel Foucault’nun “gözetim toplumu” kavramında belirttiği gibi, modern dünyada bakış hem bir denetim aracıdır hem de iktidarın görünmez yüzüdür. İnsanlar sadece gözlenmez; aynı zamanda “nasıl bakacaklarını” da öğrenirler. Bu bağlamda gözünü almak, sistemin içinde bir öz denetim biçimine dönüşür.

Erkeklerin Yapısal İşlevi, Kadınların İlişkisel Bağları

Toplumsal analizlerde sıkça görülen bir ayrım, erkeklerin yapısal işlevlere, kadınların ise ilişkisel bağlara odaklanmasıdır. Bu fark, “gözünü almak” gibi kültürel ifadelerde de görünür hale gelir.

Erkekler için gözünü almak, genellikle bir hiyerarşinin tanınması anlamına gelir: Otoriteye, büyüğe ya da kadına bakışını kontrol etmek, toplumun düzenini sürdürme işlevine hizmet eder. Kadınlar içinse bu eylem, ilişkisel dengeyi koruma refleksidir. Kadın, gözünü alarak hem kendi alanını korur hem de karşısındakiyle olan sosyal bağın sınırlarını belirler.

Bu farklılıklar, sosyolojik açıdan cinsiyetin yalnızca biyolojik değil, aynı zamanda kültürel bir inşa olduğunu gösterir.

Gözün Kültürel Pratiklerdeki Yeri

Göz, birçok kültürde hem koruyucu hem tehlikeli bir organdır. “Nazar” inancı, bunun en somut örneğidir. “Göz değmesi” korkusu, bakışın enerjisel bir güç taşıdığına olan inançtan beslenir. Bu nedenle “gözünü almak”, sadece bir sosyal davranış değil, aynı zamanda metafizik bir korunma refleksidir.

Göz boncuğu, mavi rengin koruyucu gücü ve göz motifli semboller, bu kültürel refleksin somutlaşmış biçimleridir. İnsan, bakışın hem yaratıcı hem yıkıcı gücünden korunmak ister.

Sonuç: Göz, Toplumun Aynasıdır

“Gözünü almak”, sadece bir deyim değil; toplumsal düzenin, güç ilişkilerinin ve kültürel değerlerin bir yansımasıdır. Bu ifade, bireyin toplumla olan sessiz diyaloglarından biridir — saygının, korkunun, sevginin veya direnişin dilidir.

Bir sosyolog olarak şunu sormak gerekir: Biz bakarken neyi görüyoruz, neyi gizliyoruz?

Gözünü almak bazen bir koruma biçimi, bazen bir teslimiyet, bazen de bir özgürleşme aracıdır.

Peki sen, bakışını nasıl kullanıyorsun?

Gözlerini kaçırdığında mı, yoksa cesurca baktığında mı kendini buluyorsun?

Toplumun aynasında herkesin bir bakışı var — ama her bakış, aynı şeyi görmüyor.